O samotnej wieży słów kilka
Bytów może pochwalić się przykładami budowli w stylu gotyckim.1 To nie tylko zamek krzyżacki, ale również niezwykle urokliwa wieża dawnego kościoła pod wezwaniem świętej Katarzyny. Wieża znajduje się przy placu garncarskim w samym sercu miasta.
Dawniej w tym miejscu stał kościół parafialny, pierwszy tego typu obiekt sakralny w Bytowie. Jego budowę rozpoczęto jeszcze przed rokiem 1346, kiedy to Bytów otrzymał prawa miejskie.
Jak dalej się dowiadujemy, pierwszą patronką tego przybytku była św. Małgorzata, zaś sam kościół był miejscem kultu katolickich mieszkańców tych ziem. Tak było do początku II połowy XVI wieku. W tym to czasie pomorski książę Barnim IX przekazał kościół w ręce ludności protestanckiej. Było to w 1557 roku.
Rok 1629 zapisał się tragicznie w historii tego budynku, ponieważ kościół uległ zniszczeniu na skutek pożaru, jaki wybuchł 5 kwietnia. Do tego czasu budynki w Bytowie zajmowały w miarę regularne działki, tworzyły też regularną zwartą zabudowę miejską. Po tym pożarze, który oszczędził jedynie trzy domy, zwiększono powierzchnię działek z prostokąta o wymiarach 17m x 26x do takiego o wymiarach 10m x 50m. Odbudowa miasta po 1630 przebiegała dość sprawnie. W 1641, kiedy to ziemia bytowska przeszła pod władanie polskich panów, zakończono restaurację kościoła św. Katarzyny. Tym samym, na mocy postanowienia ówczesnego biskupa kujawskiego kościół wrócił do ludności katolickiej. Jednak 15 maja 1645 wybuchł kolejny pożar, w wyniku którego spłonęły aż 22 domy, kościół szczęśliwie uniknął zniszczenia.
Pożar z roku 1629 był pierwszym, ale niestety nie ostatnim w historii tej pięknej gotyckiej budowli… Przenieśmy się w czasie do lat 1655-1660 kiedy to na Polskę natarli Szwedzi, a mniejsze i większe boje toczyły się również na naszych ziemiach. Kościół znów stanął w ogniu. Minęło sporo czasu nim go odbudowano w roku 1690. jednak nawet wtedy kościół był prostym budynkiem z ubogim, można rzecz elementarnym wyposażeniem właściwym dla tego rodzaju budowli sakralnych. Powodem coraz to gorszego stanu kościołów ziemi bytowskiej w owym czasie była niegospodarność ówczesnych władz, księża nie zawsze otrzymywali daniny i opłaty, z których można było zadbać o upiększenie i utrzymanie budynku.
Tragedią dla kościoła był rok 1700, kiedy to Bytów walczył z wielkim pożarem, który nie oszczędził też i gotyckiej świątyni, tak wielokrotnie przecież niszczonej.
W 1716 odbudowano kościół zgodnie ze stylem osiemnastowiecznym. Zastosowano się do nakazu władz pruskich z 1713 o niekryciu dachów łatwopalnym gontem, dlatego też do pokrycia dachu użyto dachówki.
Budowla płonęła, była odbudowywana, by znów paść ofiarą grabieży i zniszczeń, jakie przyniósł ziemi bytowskiej burzliwy wiek XVIII. A i późniejsze lata nie szczędziły trosk. W okresie 1893-1894 podjęto decyzję o kolejnej odbudowie kościoła. Należy pamiętać, ze z każdą odbudową tego budynku, jego styl ulegał do pewnego stopnia zmianom właściwym dla czasów, w których podejmowano się jego rekonstrukcji. Z biegiem lat zmieniały się też zapisy prawne odnośnie do zasad bezpieczeństwa i wytyczne w stosunku do używanych materiałów budowlanych.
Źródła podają, że u schyłku XIX wieku wnętrze budynku i jego sklepienie były pokryte malowidłami sakralnymi typowymi dla malarstwa bordiurowego2. Wystrój był schludny, lecz ubogi. Z wystroju XVIII wieku zachowała się jedynie skarbonka. Jest to jedyny zachowany do dziś obiekt z tego kościoła. W XIX stuleciu ważnym wyposażeniem wnętrza budowli była barokowa ambona, jednak i ona, podobnie jak rzeźbione ławy i ołtarz, uległa zniszczeniu.
W roku 1930 dokonano inwentaryzacji zabytków, z której dowiadujemy się, że w okresie międzywojennym kościół posiadał, wspomnianą już, drewnianą ambonę, barokowy ołtarz, płyty epitafijne z XVII wieku, srebrną puszkę, przeznaczoną na przechowywanie hostii oraz stuletnie talerze wykonane z cyny. Cennym artefaktem był krucyfiks, który stał na ołtarzu. Ten przedmiot był datowany jako XVIII-wieczny. Według spisanego wówczas inwentarza, na dobytek kościelny składały się również ornaty, dzwony i kielichy oraz inne naczynia sakralne.
Kościół ostatecznemu zniszczeniu uległ w marcu 1945 roku. Na skutek licznych działań wojennych Bytów bardzo ucierpiał. Po pięknym gotyckim kościele została tylko samotna wieża, która góruje nad garncarskim palcem po dzień dzisiejszy. Ruiny naw zostały rozebrane w latach 60. XX wieku. Wówczas zajęto się też restaurowaniem ocalałej wieży. Przedwojenne zdjęcia ukazują ją zwieńczoną smukłą kopułą w formie barokowego hełmu. Przy odbudowie wieży inspirowano się pracami rekonstrukcyjnymi, jakie wówczas trwały w bytowskim kompleksie zamkowym. Dlatego też wieża zyskała surowe, gotyckie oblicze.
Z nowym tysiącleciem ruszyły prace archeologiczne w tej części miasta. Dzięki nim dowiedzieliśmy się, że w I połowie XIV wieku budowla posiadała dwie nawy: północną i południową, dobudowaną w latach późniejszych. Kolejne zmiany architektoniczne na przestrzeni wieków przeobraziły kościół w konstrukcję o trzech nawach, by ostatecznie budynek przekształcony został w konstrukcję halową o jednej nawie. Budynek cechował się prosto zamkniętą ścianą prezbiterium. Do północnej ściany kościoła przylegała prostokątna zakrystia, zamknięta pulpitowym dachem. Od zachodniej strony stała nasza wysoka wieża zwieńczona wspomnianym już barokowym hełmem. Kościół był w całości murowany na fundamentach z kamienia polnego. Ściany były pokrywane tynkiem. Jak czytamy w historii Pomorza „nawę zamykał dach dwuspadowy z dodatkową trzecią połacią idącą od ściany wschodniej prezbiterium do kalenicy. Elewacja południowa była pięcioosiowa. Jedna oś składała się z dwóch małych okienek. Elewacja południowa miała trzy osie plus dwie osie zakrystii. Natomiast wschodnia była dwuosiowa z jedną osią zakrystii. Okna pochodzące zapewne z odbudowy z 1716 roku zwieńczono półkoliście.”
Dziś pozostała po kościele wieża nie służy już celom sakralnym. Jednak jest to poniekąd miejsce kultu, tyle że historii. Wieża weszła w skład kompleksu muzealnego Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie. Obecnie wejście do wieży znajduje się tam, gdzie niegdyś wieża łączyła się zresztą budynku. A dawne wejście do kościoła mieściło się we wschodniej elewacji zgodnie z ówczesną zasadą umieszczenia przez dawnych budowniczych osi świątyni na linii wschód-zachód.
Dziś wieża funkcjonuje jako muzeum. Zobaczyć możemy na jej kondygnacjach eksponaty archeologiczne, które pochodzą z licznych prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie Pomorza i Ziemi Bytowskiej. Obecnie wieża stoi na straży odsłoniętych fundamentów, które pozostawiono, by każdy mógł zobaczyć, by mógł sobie wyobrazić, jakich rozmiarów była dawna gotycka budowla.
Ta urokliwa gotycka wieża stoi samotnie i dumnie dzień po dniu, rok po roku jako niemy świadek historii naszego miasta.
Autor tekstu – Kamila Bożek
Oprawa graficzna – Tomasz Rzeszutek
Objaśnienia:
1. Gotyk jako styl w architekturze i sztuce sięga swymi korzeniami XII stulecia. Chociaż nazwa może niektórym kojarzyć się z ludem Gotów, to jednak nie on byli twórcami tego stylu. Kto zatem zainicjował ten nurt? Zawdzięczamy go francuskim artystom, doskonale wykształconym, niezwykle utalentowanym wizjonerom na miarę swojej epoki.Gdybyśmy mieli wskazać miejsce narodzin stylu gotyckiego, należałoby wskazać na północ Francji. To właśnie stamtąd nurt ten przeszedł na niemal całą średniowieczną Europę. Zakon cystersów upowszechnił nowe zasady wznoszenia konstrukcji. A inne zakony, jak przykładowo franciszkanie, rozpowszechniały idee gotyku wśród mieszczańskiej warstwy społeczeństwa. Liczne świątynie i zamki wznoszone przez zakony rycerskie propagowały wzornictwo gotyckie w architekturze ówczesnej Europy.Sakralna architektura gotycka charakteryzuje się strzelistością i smukłością form. W przeciwieństwie do przytłaczającego swym ciężarem stylu romańskiego, gotyk miał na celu ukazanie przestrzeni i lekkości konstrukcji.
2. Bordiura to element dekoracyjny, inaczej zdobne obramowanie tkaniny, płaskorzeźby, obrazu. W malarstwie sakralnym obraz o tematyce religijnej był obramowany pięknymi zdobieniami.
Bibliografia:
1.J. Zdrenka, Bytów i ziemia bytowska pod rządami zakonu Krzyżackiego [w:] Historia Bytowa pod red. Z. Szultki, Bytów 1998, s. 23-25,
2. J. Llindmajer, Rozwój przestrzenny, gospodarka mieszkaniowa i komunalna [w:] Historia Bytowa pod red. Z. Szultki, Bytów 1998, s.233-237,
3. M. Kwaśkiewicz, Wieża kościoła św. Katarzyny w Bytowie. Wspomnienia z organizacji oddziału historii miasta [w:] „Nasze Pomorze” Rocznik Muzeum zachodnio-kaszubskiego w Bytowie nr 7 2005, s 239-254
4. Kreis Bütow – zdjęcia, 1938